Εικαστική Ανασκόπηση 2019: Οι πιο ενδιαφέρουσες εκθέσεις της χρονιάς

Με το 2020 να ξεκινά δυναμικά με τα πολυαναμενόμενα θυρανοίξια του ΕΜΣΤ, αρχικά με τη μόνιμη συλλογή και αμέσως μετά με τα Θεωρήματα 2, αλλά και με την ανακοίνωση της μεταφοράς της αναδρομικής έκθεσης του Takis από την Tate Modern στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης τον προσεχή Μάιο, ας θυμηθούμε κάποιες από τις σημαντικότερες εικαστικές παρουσιάσεις της χρονιάς που μας πέρασε στην καθιερωμένη ανασκόπηση του Γενάρη.

Το 2019 υπήρξε μία πλούσια εικαστική χρονιά, με μεγάλους ξένους και Έλληνες καλλιτέχνες να μονοπωλούν τον ενδιαφέρον του κοινού, με νέα μουσεία και χώρους τέχνης, αλλά και αναπάντεχες συνέργειες ανάμεσα σε διαφορετικές μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης. Κάποιες εκθέσεις αντηχούν ακόμα στη μνήμη μας, ενώ κάποιες άλλες συνεχίζονται και μέσα στη νέα χρονιά.

Ιανουάριος 2019
Η χρονιά ξεκίνησε με μία διαφορετική διαθεματική συμπαραγωγή του NEON και της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στον Κύκλο Μουσική και Εικαστικές Τέχνες, στο ΚΠΙΣΝ με τίτλο The Artist On the Composer. Η εγκατάσταση μεγάλης κλίμακας του εικαστικού Νίκου Ναυρίδη Noli me tangere περιελάμβανε ένα βουβό μα επιβλητικό ακροατήριο από δεκάδες κοστούμια του βεστιαρίου της ΕΛΣ επάνω στα καθίσματα της κεντρικής αίθουσας. Μέσα από τους ήχους των Μάλερ και Κούρταγκ υπό τη διεύθυνση του Γιώργου Ζιάβρα, το σώμα γίνεται το διάκενο μεταξύ μουσικής και δραματουργίας καθώς 40 περφόρμερ τοποθέτησαν τα κοστούμια στα καθίσματα σαν να επρόκειτο για το δικό τους θεατρικό κέλυφος.

Αυτό θα γεμίσει με την παρουσία των θεατών-πρωταγωνιστών, που με τη σειρά τους οδηγούνται από τα παρασκήνια στη σκηνή δίπλα στην ορχήστρα και καλούνται να ‘τοποθετήσουν’ τα δικά τους σώματα στην πλατεία ανάμεσα στα φαντασμικές άυλες οντότητες των καθήμενων κοστουμιών. Το εικαστικό συμβάν του Νίκου Ναυρίδη, με εμμονική έμφαση στο ανεπαίσθητο και εσωγενές, ακόμα και μέσα από την υλικότητα του άδειου κοστουμιού, αλλά και διαμέσου της άυλης εισχώρησης της μουσικής στο θυμικό, αγγίζει, σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή του τίτλου, σώμα και ψυχή μαζί, θυμίζοντας τον αρχαίο προορισμό της τέχνης ως συνοδοιπόρου της ίασης.

Ο εκθεσιακός θεσμός των Rooms, της ετήσιας πλατφόρμας ανάδειξης νέων καλλιτεχνών που διοργανώνει η αίθουσα τέχνης Καππάτος, τον περασμένο Ιανουάριο αφιερώθηκε για πρώτη φορά στην τέχνη της επιτέλεσης, με τα γνωστά δωμάτια στο ξενοδοχείο Saint George Lycabettus να γεμίζουν με αξιοσημείωτες δράσεις, συχνά με τη διάδραση του κοινού, επιδεικνύοντας την πειραματική διάθεση και την εξέλιξη της σύγχρονης ελληνικής περφόρμανς, ενώ κάποιες από τις δράσεις ταξίδεψαν και στο εξωτερικό όπως το βιωματικό Βελέσι που αναζήτησε τις ρίζες του στη Magna Grecia.

Άνοιξη 2019
Την άνοιξη, το λογοτεχνικό άντρο για τους μύστες του απανταχού Ρομαντισμού, το διαδικτυακό Ασσόδυο φιλοξένησε στο χώρο Genius Loci τη φωτογραφική έκθεση 100 ντοκουμέντα από τη Γάζα του Παλαιστίνιου Mohammed Zaanoun με την επιμέλεια των Σαμσών Ρακά, Υρούς Καζάρα και Κίμωνος Θεοδώρου, και με παρέα τις ‘Πέτρες’ από την Παλαιστίνη του Gilles Deleuze. Οι φωτογραφίες ‘ανθρώπινων τοπίων’ του καλλιτέχνη και κατοίκου της Λωρίδας της Γάζας Zaanoun προσφέρουν μία ‘συμπληρωματική θέαση της εξέγερσης’ πέρα από την ανάγκη για φωτορεπορτάζ, στοχαζόμενες τη ζωή επάνω στη λεπίδα του πολέμου, μια ζωή που πεισμώνει και εξακολουθεί να υπάρχει, να ερωτεύεται, να ονειρεύεται. Δύο στοιχεία της επιμελητικής ματιάς μας ξάφνιασαν όμορφα, και συντέλεσαν στην σπλαχνική πρόσληψη των εικόνων- ο κεντρικός συρμάτινος κλωβός από σύρμα που εγκιβώτιζε ένα κάποιο χαμόγελο και ο χωμάτινος ακρωτηριασμένος άνθρωπος στο έδαφος στο κέντρο ενός κύκλου σαν σπασμένη αλληγορία του εμβλήματος της ειρήνης αλλά και του Βιτρουβιανού ανθρώπου.

Μια έτερη δυστοπική αλληγορία συνιστά η έκθεση σχεδίων του Steven C. Harvey Μικρές Απεραντοσύνες στην γκαλερί ΑΔ. Σε αντίθεση με την περσινή ηδονιστική Βαλχάλα, εδώ, λεπτομερείς, σκοτεινές Goya-esque ελεγείες φουτουριστικών αλλά όχι τόσο μακρινών κόσμων δημιουργούν εφιαλτικά σύμπαντα, όπου η φύση έχει μεταλλαχτεί και κυριαρχεί η μηχανή, μια σκληρή εικονογραφία επάνω στην ανθρώπινη αποστραγγιστική εκμετάλλευση από απρόσωπες εταιρίες, κυβερνητική εξουσία, εκκλησία. Για τον Harvey, το μέλλον είναι ήδη εδώ, στην Ανθρωπόκαινο εποχή που διανύουμε, και μοιάζει τερατωδώς απάνθρωπο. Κάποια από τα έργα του Harvey παρουσιάστηκαν στον τόμο Vitamin D-New Perspectives in Drawing.

Μια διαφορετική μινιμαλιστική ζωγραφική πρόταση ήταν αυτή του Ηλία Παπαηλιάκη στη νέα Crux Galerie στην οδό Σέκερη. Τα Αρχαϊκά Μέλη ανήκουν στην πρόσφατη ενασχόληση του εικαστικού με τη αυτάρκη λιτότητα ενός λεπτοφυούς σχεδίου, μίας σχεδόν μονοκονδυλιάς που εγγράφεται σε έναν βασικά προετοιμασμένο καμβά. Άχρονες μορφές που θυμίζουν το ελάχιστο του Matisse, αρχέτυπα τσιρκολάνων, δαμαστών και ισορροπιστών, καθημερινές στιγμές και νεκρές φύσεις μαζί με σχέδια από μολύβι, συνιστούν μία ρέουσα αίσθηση κάθαρσης και εικονογραφημένης ακολουθίας ενός αρχέγονου μίτου που ξετυλίγει τα μυστικά και ανοίγει τα όρια της ερμητικής αφήγησης σε πρώτο πλάνο.

Ανατέμνοντας τις Εκδοχές της Αλήθειας
Εφέτος η ζωντανή, συγχρονική ιστοριογραφία της διεθνούς κολεκτίβας Forensic Architecture είχε την τιμητική της στην Ελλάδα αφού την παρακολουθήσαμε σε δύο εκθέσεις, στο Forever More Images στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών και στην Violence, Fast and Slow, στην αίθουσα τέχνης State of Concept. Οι Forensic αποτελούν μία μοναδική περίπτωση στο χώρο του διεθνούς πολιτιστικού αλλά και νομικού στερεώματος καθώς οπτικοποιούν και αναπαραστούν, με τη βοήθεια υλικού από CCTV κάμερες και αστυνομικές πηγές, όπως και με τη χρήση 3-D modeling και εξοπλισμού υψηλής τεχνολογίας, τις σκηνές γεγονότων της επικαιρότητας που αφορούν κατάφορη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως εγκλήματα πολέμου, τρομοκρατικές επιθέσεις και ρατσιστικές δολοφονικές ενέργειες, αλλά και τη βία που ασκεί το ίδιο το κράτος, σε μία προσπάθεια ανάδειξης της αλήθειας. Η πολύμηνη έρευνα τους δημιουργεί ζωντανά αρχεία πρόσφατων εγκλημάτων με πολιτική χροιά όπως οι περιπτώσεις Κωστόπουλου και Φύσσα, αναδεικνύοντας οπτικά την παθογένεια της Δύσης στην αδυναμία της να διαφυλάξει τη δημοκρατία και τη δικαιοσύνη για τους πολίτες της.

Η Τέχνη Μετακομίζει Πειραιά
Ο Πειραιάς αναδεικνύεται σε ζωηρό καλλιτεχνικό στέκι με νέες αφίξεις την εντυπωσιακά βιομηχανική Rodeo, όπου είδαμε την έκθεση αρχέτυπων μορφών της Καναδής Tamara Henderson και τίτλο Womb Life, και την Intermission με την έκθεση Headshots, μία έρευνα στο τι καθιστά ένα αντικείμενο φορέα τέχνης από τον εννοιολογικό Αμερικανό καλλιτέχνη John Knight.Παραμένοντας στον Πειραιά, επισκεφτήκαμε μία από τις πιο εντυπωσιακές και ολοκληρωμένες ατομικές εκθέσεις των τελευταίων ετών, την Your History It’s Not My Story της Αρτέμιδος Ποταμιάνου στην ΕΝΙΑ Gallery. Ένα πολυεπίπεδο σύμπαν από ξύλινους κλωβούς περιφράσσουν και οριοθετούν στιγμές προσωπικής ιστορίας. Αναμνήσεις, ελπίδες, προκαταλήψεις και αμφισβητήσεις κατασκευάζουν τους δικούς τους χώρους μέσα στη μνήμη και οριοθετούν νέα μονοπάτια στην εξερεύνηση της έμφυλης ταυτότητας, ενώ την ίδια στιγμή γνωστά πορτραίτα γυναικών της ιστορίας της τέχνης διαπλέκουν τις εκφράσεις τους με ανδρικά χαρακτηριστικά, μέσα από περίτεχνες και ενίοτε βίαιες επικολλήσεις.

Στην αντικριστή γκαλερί ΔΛ, η νέο-μοντερνιστική πρόταση του Νίκου Σαμαρά με τίτλο Mirage, επαναδημιουργεί το ζωγραφικό χώρο μέσα από αρχιτεκτονικά δομημένους χρωματικούς τονισμούς με αποτέλεσμα ψευδαισθησιακά, μεταφυσικά, εμμονικώς επαναλαμβανόμενα περιβάλλοντα που καλούν το θεατή να τα ‘περπατήσει’ ανακαλύπτοντας τις διαστάσεις τους μέσα από το χρώμα. Αργότερα, στον ίδιο χώρο, για τον Απόστολο Καρακατσάνη και το Flat Drop Fall Flat, το φως γίνεται ο πρωταγωνιστής σε μία χορογραφία ή συγγραφή προσωπικού ημερολογίου, ως νέα εκδοχή της ζωγραφικής πεδίου. Η επανάληψη παράλληλων γραμμών από μελάνι επιχειρεί να αναλύσει τη φασματογραφία της σκιάς του απομεσήμερου, την οντολογία της απεικόνισης μιας απουσίας ή της αρμονίας ενός άδηλου πνευματικού τόπου.

Καλοκαίρι 2019

Το καλοκαίρι υπήρξε ιδιαίτερα ενεργό εκθεσιακά, με έργα σημαντικών καλλιτεχνών όπως τα κεραμικά του Πικάσο από τη Vallauris στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στο Πικάσο και Αρχαιότητα-Γραμμή και Πηλός, όπου αναπτύχθηκαν εκπληκτικές πρωτογενείς συνομιλίες με τα εκθέματα του μουσείου, και η έκθεση SIGHT του Antony Gormley στη Δήλο από το ΝΕΟΝ και τη επιμέλεια των Iwona Blazwick και Ελίνα Κουντούρη. Για πρώτη φορά στη Δήλο, ένας διεθνής σύγχρονος καλλιτέχνης εκθέτει μέσα στον αρχαιολογικό χώρο. Στην περίπτωση του Gormley αυτό λειτούργησε με θαυμαστή συναρμονία με τον ανέγγιχτο από το χρόνο και τον σύγχρονο άνθρωπο, αρχαίο τόπο. 29 σιδερένια γλυπτά ατένιζαν την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας προς τα πίσω και τούμπαλιν, βουβά αναθήματα στον συμβολικά συγκρουσιακό χώρο της Δήλου, ως το θρησκευτικό και ταυτόχρονα οικονομικό επίκεντρο του τότε κόσμου.

Την ίδια στιγμή σε ένα άλλο συμβολικό νησί, την Ύδρα και τα Σφαγεία της, η Kiki Smith καλεσμένη του Ιδρύματος ΔΕΣΤΕ επικαλείται την μνήμη-Memory σε μία παγανιστική συνεύρεση γλυπτικών αίγαγρων και γοργονών με αφετηρία και ζωτική ορμή τη δύναμη του αίματος μιας αρχέγονης θυσίας στον χώρο της επιτέλεσης της. Λίγο πιο μακριά στην Ανάφη το εικαστικό φεστιβάλ Phenomenon διάνυσε τον 3ο του χρόνο και συνεχίζει την σταθερά επιτυχημένη πορεία του. Φέτος η τέχνη, μέσα από τα έργα 10 Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών, αναζήτησε το ρόλο της σε περιόδους πολιτικής κρίσης, προτείνοντας εναλλακτικούς τρόπους διαβίωσης και καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Terra InCognita
Αν η Ανάφη πήρε το όνομα της από το βέλος του Απόλλωνα που την ‘φώτισε’ κατά την Αργοναυτική εκστρατεία, τότε η αρχή του ταξιδιού της μας οδηγεί στην Terra InCognita του Βόλου, όπου στο Μουσείο-Πλινθοκεραμοποιίο Τσαλαπάτα, το Πολιτιστικό Ίδρυμα της Τράπεζας Πειραιώς και η Ένωση Ελλήνων Τεχνοκριτών AICA, στα πλαίσια της νέας αποκεντρωμένης εκθεσιακής της δραστηριότητας, συνδιοργάνωσαν την ομαδική έκθεση 11 σύγχρονων Ελλήνων καλλιτεχνών με εντοπιότητα ή ακαδημαϊκή δραστηριότητα στη Θεσσαλία. Κέντρο αυτής της εξερεύνησης, η ‘άγνωστη γη’ της ελληνικής περιφέρειας, με την Ελλάδα ως την νότια περιφέρεια της Ευρώπης, και η απομυθοποίηση της ως τον αγνό, ανέγγιχτο προορισμό σε σύγχρονες grand tour μπροσούρες καλοκαιρινών διακοπών.

Θραύσματα πραγματικότητας και αλληγορίας συνέθεσαν τα έργα της έκθεσης, κομμάτια μίας πόλης που κάποτε υπήρξε σημαντικό πολιτιστικό λίκνο ενώ τώρα αντιμετωπίζει τα γνώριμα προβλήματα ‘επιβεβλημένης ανάπτυξης’, όπως άκρατη εκβιομηχανοποίηση, ρύπανση και πολιτική διαφθορά. H ιστορικότητα του θεσσαλικού τοπίου, των μύθων και των ανθρώπων του ξεδιπλώθηκε στα έργα των Νίκου Ποδιά, Μαρίας Χατζηνικολάου, Αλέξανδρου Ψυχούλη, Φοίβη Γιαννίση, ενώ με το κομμάτι της σύγχρονης δυστοπίας καταπιάστηκαν οι Ζήσης Κοτιώνης, Παντελής Λαζαρίδης, Σωτήρης Μπατζιάνας και οι υπόλοιποι καλλιτέχνες της έκθεσης.

Καλοκαίρι 2019
Η Breeder παρουσίασε την ατομική έκθεση του Ανδρέα Αγγελιδάκη A Submissive Acknowledgment of Powerlessness, ένα πολυεπίπεδο ανάπτυγμα επάνω στην ουτοπική διάθεση της αρχιτεκτονικής, η οποία ως δημιουργική πράξη ξεκινά με το σχεδιασμό ενός βιώσιμου ιδανικού και σταδιακά απομυθοποιείται σε μία διαδικασία συχνά γραφειοκρατική, αλλά και μέσα από την επίδειξη ισχύος και την προβολή μίας ιδεατής ανάπτυξης καταλήγει να παρουσιάζει ένα συμβιβασμένο και αναμενόμενο αποτέλεσμα.

Το αρχιτεκτονικό τοπίο της Αθήνας, μίας αρχιτεκτονικά αλλοπρόσαλλης μητρόπολης που για χρόνια βάσισε την οικοδόμησή της στο τυχαίο και οικονομικά συμφέρον, παρουσιάζεται σε 3D μακέτες κτηρίων καλυμμένων με γκράφιτι που εκφράζουν με το λόγο τις ‘κραυγές’ των ίδιων των αρχιτεκτονημάτων για το οπτικό αποτέλεσμα που καλούνται να παρουσιάσουν προς τα έξω. Η ενότητα αυτή συνεχίζει τη θεματική σειρά έργων που είδαμε από τον καλλιτέχνη στη Ντοκουμέντα 14 στο Κάσελ, και αποτελεί ένα εύστοχο και ειρωνικό σχόλιο στην εικόνα του σύγχρονου ανθρώπου μέσα από την εικόνα του χώρου που καταλαμβάνει.

Νέα Ελληνική Τέχνη
Η σύγχρονη μητροπολιτική Αθήνα και το εικαστικό της τοπίο αποτελούν το αντικείμενο και της ομαδικής έκθεσης Same River Twice στο Μουσείο Μπενάκη με τη συνεργασία του New Museum της Νέας Υόρκης και του Ιδρύματος ΔΕΣΤΕ υπό την επιμέλεια των Margot Norton και Natalie Bell. Ο Ηρακλείτιος τίτλος αναφέρεται στη συνεχόμενη, και συχνά χαοτική, ροή καλλιτεχνικής αναζήτησης που εξακολουθεί να συμβαίνει και να εξελίσσεται σε μία εποχή κοινωνικοοικονομικής κρίσης στο νευραλγικό ΝΑ άκρο της Ευρώπης, το οποίο τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια διαρκώς βρίσκεται σε μία διαρκή επαναδιαπραγμάτευση της ταυτότητας του και του τοπίου του, δημόσιου και ιδιωτικού.

Το mainstream συνδιαλέγεται με το underground, η διάθεση για αυτονομία συνυπάρχει με την ανάγκη για θεσμική υποστήριξη, ενώ διαρκώς αναπτύσσονται αυτοδιαχειριζόμενοι χώροι, happenings, street art, fanzines, μαζί με μία διάθεση για μετάβαση, διαμόρφωση, μεταμόρφωση αλλά και παραμόρφωση, στοιχεία που ξεδιπλώνουν μια νέα αστείρευτη ενέργεια που αντανακλά τις εμπειρίες μιας πλειάδας νέων και γνωστών καλλιτεχνών της Αθήνας.

Ελληνικός Εξπρεσιονισμός
Την ίδια στιγμή παρουσιάζεται μία άλλη έκθεση που χαρτογραφεί το παρελθόν και ιστοριογραφεί την ελληνική πρωτοπορία κυρίως της γενιάς του 30 (αν και κάποια στιγμή η ελληνική τέχνη χρειάζεται να αποδομήσει τον όρο και όριο των ‘γενεών’). Η έκθεση ονομάζεται Εξαιρέσεις-Όψεις του Ελληνικού Εξπρεσιονισμού, και αποτελείται από έργα της συλλογής της Δημοτικής Πινακοθήκης Αθηνών και η οποία θα συνεχίζεται έως και τις 29/3 υπό την επιμέλεια του Ντένη Ζαχαρόπουλου. Η έκθεση επικεντρώνεται στις φρέσκιες, μη ακαδημαϊκές αναζητήσεις, με κέντρο τους διαχρονικά πρωτοποριακούς σχεδιαστικούς και χρωματικούς πειραματισμούς του Γιώργου Μπουζιάνη και ενός ευρύτερου κύκλου καλλιτεχνών της εποχής, με κάποια έργα να παρουσιάζονται για πρώτη φορά, ως τολμηρές δημοτικές επιλογές, που καταδεικνύουν την αυτονομία και ελευθερία της Πινακοθήκης στη δημιουργία μίας πολύ πρωτοπόρας συλλογής για τα δεδομένα της εποχής.

Το αρχείο από το opus δουλειάς ενός άλλου μεγάλου Έλληνα εξπρεσιονιστή, του Πάνου Σαραφιανού οργανώθηκε και παρουσιάζεται στη διαδικτυακή διεύθυνση panossarafianos.gr. Η οικογένεια του καλλιτέχνη έκανε εξαιρετική δουλειά στο να συμπεριλάβει τον μεγάλο όγκο δουλειάς του ζωγράφου που έφυγε στα 49 του χρόνια, μαζί με όλα τα δημοσιεύματα για τη δουλειά του ως σήμερα, όπως και τα ονόματα του πλήθους των μαθητών του που περιλαμβάνουν κάποιους από τους πιο σημαντικούς καλλιτέχνες της δεκαετίας του 70. Μια μοναδική περίπτωση στην Ελληνική αφαίρεση, ο Σαραφιανός, όπως ο Αμερικανός Αφηρημένος Εξπρεσιονιστής Franz Kline, απογειώνει την τέχνη του όταν απελευθερώνει τη μορφή στα περίφημα μαύρα καλλιγραφικά ευθυτενή σινιάλα του στη δεκαετία του 60, αγγίζοντας τον σουπρεματισμό του Malevich και το Sublime του Barnett Newman, όμως σε μία πιο βιωματική, αδρή εκδοχή που στοιχειώνει το νου με τα ικριώματα και τους σταυρούς, μνήμες από τα πέτρινα χρόνια.

Πριν λίγες μέρες έφυγε από τη ζωή και η σύζυγός του Μαίρη Χατζηνικολή-Σαραφιανού, απόφοιτος της ΑΣΚΤ το 1951, ζωγράφος-κεραμίστρια και καθηγήτρια, με αξιοθαύμαστη πορεία στους αγώνες του Εικαστικού Επιμελητηρίου αλλά και στην ανάπτυξη της δημόσιας εικαστικής παιδείας και πρωτοπόρα στη διεκδίκηση των πνευματικών δικαιωμάτων των καλλιτεχνών και της ελεύθερης καλλιτεχνικής βούλησης, οραματιζόμενη την αξία μιας συλλογικής διαχείρισης των έργων τέχνης.

Φθινόπωρο-Χειμώνας 2019
Μια έτερη έκκεντρη ομαδική έκθεση, με την οποία ξεκίνησε μια ασυνήθιστα δυναμική φθινοπωρινή εκθεσιακή δραστηριότητα, ήταν η Remembering Remembered με πυρήνα το Χαλάνδρι, σε επιμέλεια των εικαστικών Παναγιώτη Δαραμάρα και Λίας Πέτρου και συμμετοχή 16 καλλιτεχνών, οι οποίοι αναστοχάζονται στην ιδέα της γειτονιάς-community, και την μετάβαση από την ασφάλεια ενός κοινοτικού συνοικισμού από το παρελθόν, στη ρευστότητα των σύγχρονων αστικών αναγκών και της μοναχικής, απρόσωπης διαβίωσης. Οι καλλιτέχνες επαναοικειοποιήθηκαν το δημόσιο χώρο, τα μαγαζιά, τις αυλές, τα πάρκα και δημιούργησαν έναν νέο χάρτη του Χαλανδρίου που εστιάζει σε ανεπαίσθητα αλλά κομβικά στοιχεία του χαρακτήρα του τοπίου με κέντρο τον άνθρωπο, κάτοικο ή περαστικό.

Πίσω στην περιφέρεια, στο Μέτσοβο, μία άλλη ομαδική έκθεση 64 σύγχρονων Ελλήνων καλλιτεχνών, οι Τόποι Δημιουργίας, υπό την επιμέλεια της Λίνας Τσίκουτα, έλαβε χώρα στην Πινακοθήκη Αβέρωφ επ’ ευκαιρία των 30 χρόνων λειτουργίας της. Μέρος της έκθεσης αποτέλεσε η σκωπτική performance του Capten σε συνεργασία με την Κατερίνα Ζαφειροπούλου. Το Πριγκιπάτο της μιας Ημέρας αναφέρεται σε ένα φαιδρή στιγμή της Ελληνικής ιστορίας στη διάρκεια του πολέμου, στην προσπάθεια δημιουργίας Βλάχικου αυτόνομου κράτους στην Πίνδο από τον Λαρισαίο τυχοδιώκτη και εξουσιομανή Αλκιβιάδη Διαμαντή, το οποίο κράτησε για μία μόνο μέρα.

Ο Capten παρουσιάζεται ως ο Αλκιβιάδης, έφιππος με χρυσοποίκιλτο ένδυμα και γκλίτσα και αυτοορίζεται βασιλέας, γεμάτος χειροποίητα εμβλήματα που αναφέρονται στο τυρί και το κρασί της περιοχής και που εξαίρουν τη δύναμη μιας νεφελώδους προπαγάνδας. Την εποχή που η Ήπειρος γίνεται βορά στην εξορυκτική μανία και σε κάθε είδους εκμετάλλευση των φυσικών της πόρων, του ανθρώπινου δυναμικού της και των κυρίαρχων δικαιωμάτων της, η δράση του Capten αποκτά ένα δυσοίωνο νόημα.

Ο Ακριθάκης Ταξιδεύει στο Μπενάκη
Πάντα η θέαση έργων του Αλέξη Ακριθάκη παρασέρνει το βλέμμα σε ένα ατέρμονο ταξίδι γραμμής και χρώματος, και η έκθεση του, με αφορμή τα 25 χρόνια από το φευγιό του, στο Μουσείο Μπενάκη με τίτλο την αγαπημένη του ηχόπλαστη λέξη Τσίκι- Τσίκι (από τα ηχηρά σχεδιαστικά αραβουργήματα που ακολουθούσε το πενάκι του), ήταν ένα από τα highlights της χρονιάς. Υπέροχα ταξιδιάρικα και πολύ σύγχρονα, τα τελαρωμένα ‘γκράφιτι’ του καλλιτέχνη απογειώνονται τις στιγμές που ο καλλιτέχνης κάνει κατάθεση ψυχής, είτε οικτίροντας τη δικτατορία, είτε όταν ψυχανεμίζεται την αρχή του τέλους του ταξιδιού.

Η Όψη της Ποίησης
Το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος παρουσιάζει έως 31/1 την αναδρομική έκθεση Ποιητικά του Γιάννη Ψυχοπαίδη με κέντρο τα πορτραίτα αγαπημένων ποιητών του καλλιτέχνη όπως οι Κάλβος, Μπάυρον, Παλαμάς, Καβάφης, Καρυωτάκης, Λόρκα, Σεφέρης, Ελύτης, Ρίτσος, Εμπειρίκος, Σαχτούρης, Δημουλά και άλλοι, φανερώνοντας τη δυναμική και συστηματική σχέση του καλλιτέχνη με την ποίηση με κέντρο την όσμωση λόγου και εικόνας, σε έργα που μοιάζουν τα ίδια σαν χειρόγραφα οπτικοποιημένων στίχων.

Ποιητικά του Γιάννη Ψυχοπαίδη
Η κάθε μία προσωπογραφία λειτουργεί ως πλούσιο οπτικό ανάγνωσμα του ποιητικού λόγου, ένα παλίμψηστο υφών, χειρονομιών, γραφών και διάχυτου λυρισμού, καθώς οι στίχοι μορφοποιούνται σε οπτικά ίχνη και τα ακούσματα εγγράφονται στη μνήμη ανασαίνοντας μέσα από την ψυχική ατμόσφαιρα του χρώματος.

Το νέο μεγάλο Μουσείο της Αθήνας
Μέσα στο φθινόπωρο άνοιξε το σημαντικότερο αυτή τη στιγμή εν λειτουργία μουσείο της χώρας. Αυτό που οφείλει να έχει κάθε μεγάλη πρωτεύουσα και το οποίο έλειπε από την Αθήνα. Το νέο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, μετά τον γνώριμο χώρο της Άνδρου, και μετά από 6 χρόνια προετοιμασίας, άνοιξε στις 2 Οκτωβρίου στην οδό Ερατοσθένους 13 κοντά στο Καλλιμάρμαρο. Το μουσείο εκτίνεται σε 11 ορόφους, αυτή τη στιγμή εκτίθενται 180 έργα μοντέρνας τέχνης κυρίως αλλά και έως το 1980, έχει βιβλιοθήκη τέχνης 6000 τόμων και αμφιθέατρο 190 θέσεων.

Οι χώροι είναι εξαιρετικοί, το στήσιμο και ο φωτισμός επίσης. Περισσότερο όμως εντυπωσιαστήκαμε από την ποσότητα και ποιότητα των έργων που συνέλλεξε με το χρόνο το ζεύγος Γουλάνδρη. Στους 1ο και 2ο όροφο, μεταξύ των ξένων ονομάτων συμπεριλαμβάνονται οι Cezanne, Van Gogh, Gauguin, Degas, Lautrec, Miro, Picasso, Chagall, de Chirico, Kandinsky, Klee, Giacometti, Pollock, Bacon, Nickolson, ενώ στον 3ο και 4ο όρφο στεγάζονται Έλληνες όπως οι Μπουζιάνης, Τσαρούχης, Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Μόραλης, Τέτσης, Ζογγολόπουλος, και άλλοι.

Δύο ξεχωριστά δωμάτια περιλαμβάνουν σχέδια σε χαρτί των Matisse, Picasso, Braque και άλλων, ενώ στη δεύτερη αίθουσα εκτίθεται η συλλογή παλαιών επίπλων και αντικειμένων τέχνης από τον 18ο αιώνα καθώς και κινέζικα γλυπτά από νεφρίτη και πορσελάνη. Θα χαρούμε πολύ να το δούμε να μακροημερεύει και να ξεκινήσει την πρόκληση να φιλοξενεί και περιοδικές εκθέσεις σύγχρονης τέχνης που θα αναδείξουν τη διαχρονικότητα και όχι απλά τη γραμμική ιστορικότητα της σπάνιας συλλογής του.

Μοντερνισμός και Αρχαιότητα
Μια ακόμα σημαντική στιγμή της χειμερινής εκθεσιακής δραστηριότητας είναι η Christian Zervos & Cahiers d’ Art: Η Αρχαϊκή Στροφή, η πολυαναμενόμενη πρώτη ενδελεχής παρουσίαση ενός διεθνούς Έλληνα του Μοντερνισμού, του εκδότη και συλλέκτη Christian Zervos και των Cahiers d’ Art, του εικονικού περιοδικού τέχνης το οποίο εξέδιδε στο Παρίσι από το 1926 έως το 1960, στο Μουσείο Μπενάκη, και θα διαρκέσει έως την 1η Μαρτίου,

Η σχέση του Zervos με την Ελλάδα ήταν αδιάρρηκτη, και ήταν ο πρώτος που ανέδειξε τη μοντέρνα μορφολογία της Κυκλαδικής τέχνης στο L’Art en Grece, το 1934, ενώ ήταν η έμπνευση πίσω από την εν πλω διεξαγωγή από τη Μασσαλία στην Αθήνα με το καράβι Πατρίς, του 4ου Διεθνούς Συνεδρίου Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής το 1933, από όπου δέκα χρόνια μετά προέκυψε η Χάρτα των Αθηνών, το μοντέρνο μανιφέστο του Le Corbusier.

Ο εντοπισμός της μοντέρνας τέχνης στην αρχαιότητα από τον Zervos ήταν μία δυναμική και πολυεπίπεδη συνάρτηση. Η Αρχαϊκή Στροφή του τίτλου αναφέρεται στην ανάγκη του μοντερνισμού να αποκοπεί από την κλασική παράδοση και να αναζητήσει τις ρίζες του στις πρώιμες οικουμενικές, οντολογικές μορφοποιήσεις της αρχαϊκής εποχής. Στην έκθεση έχουμε την ευκαιρία να θαυμάσουμε την απαράμιλλη ασπρόμαυρη αισθητική των εκδόσεων του με σπάνιο φωτογραφικό υλικό, επιστολές και εξώφυλλα του Cahiers, ενώ η μονογραφία των 33 τόμων για τον Πικάσο, γνωστή και ως Le Zervos, θεωρείται ο εμβληματικός κατάλογος του μεγάλου Κυβιστή. Στην έκθεση ταξιδεύουν για πρώτη φορά 60 έργα των Picasso, Miro, Kandinsky, Chagall, Magritte, Giacometti, Calder, Ernst, Χατζηκυριάκου-Γκίκα, Σκλάβου, από τη συλλογή του Μουσείο Zervos που άνοιξε το 2006 στο Vezelay της Γαλλίας.

Κινέζικα Καλλι-ζωγραφήματα
O Μοντερνισμός πιθανόν να έπαιρνε διαφορετικά μονοπάτια εάν δεν γινόταν γνωστή στην fin de siècle Ευρώπη η λιτότητα, αρμονία και η στυλιζαρισμένη αντισυμβατική απόρριψη της δυτικής προοπτικής από τη ζωγραφική της Άπω Ανατολής. Ο Qi Baishi (1864-1957) υπήρξε ένας Κινέζος μετρ του είδους, γνωστός για τα παιχνιδίσματα και τον φαντασιώδη χαρακτήρα των υδατογραφιών του. Στην έκθεση του Η Μυστηριώδης Ανατολή στο ΙΕΤ Β&Μ Θεοχαράκη σε συνεργασία με την Ακαδημία Καλών Τεχνών Πεκίνου, ξεδιπλώνεται μέσα από 126 ζωγραφικά έργα, η ευλάβεια φυσιοδίφη με την οποία μελέτησε με χαρακτηριστική λεπτότητα τη χλωρίδα και τον μικρόκοσμο της πανίδας της περιοχής του. Όταν όμως εφάρμοζε την ακουαρέλα, το σχέδιο έμοιαζε να αποκολλάται και να απελευθερώνεται από το χαρτί, να σαλεύει ή να θροΐζει, σε μια ακόρεστη προσπάθεια να συνταιριάξει την εφήμερη ομορφιά με την άχρονη, παντοτινή αλήθεια της φύσης και τη χαρά της ζωής.

Η παρουσίαση In the Realm of the Senses της σύγχρονης αμερικανίδας δημιουργού Lynda Benglis στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με τη σύμπραξη του ΝΕΟΝ αποτέλεσε άλλο ένα εικαστικό ορόσημο, και η οποία συνεχίζεται έως τις 15/3. Η πυκνότητα του ελάχιστου των Κυκλαδίτικων ειδωλίων αποτελεί για ακόμα μία φορά πηγή έμπνευσης και εφαλτήριο δημιουργικής αντιπαραβολής για μία εικαστικό που μέσα από τα πλαστικά της γλυπτά επιτυγχάνει την άπιαστη σύνδεση μεταξύ Εξπρεσιονισμού και Μινιμαλισμού, μεταξύ ύλης και νόησης. Η Benglis απεκδύεται τα στερεότυπα του μάτσο μοντερνιστικού προτύπου, καθώς ο δυναμισμός του Pollock προσκρούει δημιουργικά στις απαλές παρυφές των καμπύλων μίας βαθιά φεμινιστικής πολιτισμικής κοσμοθεώρησης.

Τέχνη στο Μέγαρο
Το annex M, ο πρόσφατος εκθεσιακός χώρος σύγχρονης τέχνης του Μεγάρου Μουσικής, υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση της Άννας Καφέτση, ξεκίνησε το φθινοπωρινό του πρόγραμμα με τη νέα σειρά εκθέσεων με τίτλο Επί το έργον, μια πρωτοβουλία που έχει ως στόχο να δώσει βήμα έκφρασης σε νέους, ανερχόμενους επιμελητές σύγχρονης τέχνης, καθώς και με τη σειρά Project Space. Στο τελευταίο, ο Νίκος Καναρέλης, σε επιμέλεια Χριστόφορου Μαρίνου, παρουσιάζει το ζήτημα του θυμού σε 12 πορτραίτα και 12 σχέδια με το λιτό σχεδόν μονόχρωμο μοτίβο μίας επαναστατημένης έφηβης.

Στην εποχή της παγκόσμιας κρίσης θεσμών και ιδεολογιών, μέσα στα χρόνια των οικονομικών, κοινωνικών, φυλετικών ανισοτήτων και της κλιματικής αλλαγής, νέοι άνθρωποι όπως η Greta Thunberg και οι Fridays for Future αντιδρούν στην καπήλευση της ζωής και της νεότητάς τους, και ξεσηκώνονται μαζικά σε παγκόσμια κλίμακα. Πίσω από τη σχεδόν δονούμενη κραυγή του πορτραίτου ή το γύρισμα της πλάτης, αντανακλάται μία υγιής στάση ζωής και αναδεικνύεται η διεκδίκηση ενός προσωπικού ελεύθερου χώρου ο οποίος ναι μεν μοιάζει ερμητικός στο θεατή, χαρακτηρίζεται δε από την ακεραιότητα μίας αδιαπραγμάτευτης ανάγκης για ανεξαρτησία της έκφρασης.

Ένας από τους πιο γνωστούς σύγχρονους νέο-εξπρεσιονιστές ζωγράφους, του χώρου που περιλαμβάνει τους Neo Rauch και John Bock, ο Γερμανός Jonathan Meese έδειξε τη νέα του δουλειά στη γκαλερί Bernier. Αν θέλαμε να τοποθετήσουμε τον Meese μέσα σε μία γερμανική παράδοση άγριας εκφραστικότητας που ξεκινά στις αρχές του 20ου αιώνα από την αντίδραση στη νέα τάξη πραγμάτων των Die Brücke, Max Beckmann, Emil Nolde, George Grosz, Otto Dix, και η οποία αργότερα συνεχίστηκε με την χειρονομιακή μεταπολεμική γραφή των Frank Auerbach, Anselm Kiefer και George Baselitz, ο καλλιτέχνης άλλο τόσο αναζητά τις εννοιολογικές του καταβολές στον ιδεαλισμό του Joseph Beuys και τον σαρκασμό του Martin Kippenberger.

Σε αυτή τη ζωγραφική ενότητα ο Meese αναμοχλεύει τις ρίζες του αγγλοσαξονικού μύθου του Camelot και του Βασιλιά Αρθούρου για να ανασύρει αρχέτυπα εξουσίας και στιγμές αδυναμίας και να τα μεταφέρει στο αντιηρωικό σήμερα της Ελλάδας, μέσα από τις συγκρουσιακές σχέσεις των φύλων, πλάθοντας πολύπλοκα σύμπαντα από παχύ impasto μαζί με λεπτεπίλεπτα σχέδια και σύμβολα που βρίθουν ερμηνειών και καλούν σε αέναη αποκρυπτογράφηση.

Η Αιγύπτια Farida Εl Gazaar στην γκαλερί Kalfayan, έως την 1/2, μας ξεναγεί στον προσωπικό Night Garden της την ώρα που αρχίζουν οι σκιές, την κατάλληλη στιγμή της ημέρας για ενδοσκόπηση και μεταμόρφωση. Πρόκειται για μία ατμοσφαιρική ζωγραφική λεπτομερειών φυσικών τοπίων κατά τη διάρκεια ενός άχρονου δειλινού που μοιάζουν να αντλούν νατουραλιστικές λεπτομέρειες από το γοτθικό Βιβλίο των Ωρών, τη Γιαπωνέζικη καλλιγραφία, τα έργα των Rousseau και Matisse, αλλά και από την προσπάθεια να πλαισιωθεί από βλάστηση μία στιγμή εσωτερικού πάθους λίγο πριν από ένα κάποιο επερχόμενο δράμα, στα έργα των David Hockney, Peter Doig, Chris Ofili.

Ατομικές που Ξεχώρισαν
Ο Γιάννης Βαρελάς στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς σε συμπαραγωγή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση και επιμέλεια Π. Κοσμαδάκη και Γ. Τζιρτζιλάκη. αυτό το φθινόπωρο καταδύθηκε στα άδυτα του κτηρίου για να εμπνευστεί την Anima I. Ζωγραφικά έργα του καλλιτέχνη, αρχειακό υλικό, γλυπτά, λευκώματα, φωτογραφίες έγιναν τα σημεία στίξης για μία έρευνα επάνω στον άνθρωπο, τις σχέσεις του, τις φοβίες του, τις ταυτότητες και ετερότητες του.

Η διαδικασία δημιουργίας της εγκατάστασης υπήρξε η εξής: Ο Βαρελάς επέλεξε για μοντέλα γνωστούς του από τη γειτονιά του στην Κυψέλη, τους έντυσε με ρούχα δικής του επινόησης και τους φωτογράφισε σαν τα γνώριμα αρχετυπικά τοτέμ στο εργαστήριο του, όπου υπήρχαν αντικείμενα καθημερινής χρήσης από τις ιστορικές συλλογές του Μουσείου Μπενάκη ή μπανάλ ήδη καθημερινής χρήσης.

Έτσι, η φωτογραφική καταγραφή γίνεται η πρώτη ύλη και στη συνέχεια η φωτογραφική εικόνα μεταφέρεται στον καμβά. Ταυτόχρονα υπάρχει βιντεοσκοπημένο υλικό από τη διαδικασία. Η προσωπική στιγμή της ιεροτελεστίας της γέννησης του έργου αποκαλύπτεται στα μάτια του θεατή. Το έργο παύει να είναι μία τελική, σχεδόν ιερή εικόνα αλλά εμφανίζεται σε κάθε βήμα της δράσης, από τη σκέψη μέχρι το τελευταίο φινίρισμα. Η οπτικοποίηση της ανατομίας του έργου, και μαζί η απαλλαγή των εκθεμάτων που χρησιμοποιήθηκαν από το μουσειακό τους ρόλο, γίνεται το ζητούμενο, ενώ την ίδια στιγμή μεταφέρεται η ζωντανή ατμόσφαιρα της συνεργασίας, μα και η μοναξιά και ενδοσκόπηση του δημιουργού.

Φωτογραφικός Μετα-ρεαλισμός
Ο εικαστικός φωτογράφος Μανώλης Μπαμπούσης στην Ιλεάνα Τούντα αναρωτιέται πώς να επισκευάσει ένα δάκρυ- How to Repair a Tear. Μέσα από μία πολυεπίπεδη γλυπτική εγκατάσταση ο Μπαμπούσης εν είδει φωτογραφικού εργαστηρίου, ερευνά την οντολογία της ίδιας της τέχνης, όταν εμφυσείται ζωή στο έργο το οποίο εν συνεχεία ανεξαρτητοποιείται μέσα στο χώρο, και συνήθως προορίζεται να γίνει commodity αλλά συχνά λειτουργεί κριτικά ως έκφραση πολιτικής αντίδρασης. Το έργο γίνεται το πεδίο έντασης μίας εικονικής πάλης δημιουργίας και καταστροφής η οποία αντανακλά το θραυσματικό τοπίο του σήμερα, αυτό ακριβώς που καλείται να αιχμαλωτίσει ο σύγχρονος φωτογράφος στην εποχή των πολλαπλών δυνατοτήτων των πολυμέσων.

Ένας εικαστικός που χρησιμοποιεί επίσης τη φωτογραφία ως μέσο, ο Πάνος Κοκκινιάς, στο πλαίσιο του θεσμού Έργο στην Πόλη, που πραγματοποιείται ετησίως τα τελευταία έξι χρόνια από το ΝΕΟΝ και στον οποίο για πρώτη φορά εκτίθεται φωτογραφικό έργο, παρουσίασε τις Stock Images στη Στοά Αθηνών σε έναν παλιό χώρο γραφείων στη Σοφοκλέους. Ο τίτλος αναφέρεται στον μεγάλο όγκο φωτογραφιών που βρίσκει κανείς στο διαδίκτυο, καθιστώντας τη φωτογραφία ένα πλουραλιστικό και δημοκρατικό μέσο αποτύπωσης της καθημερινότητας.

Ο χώρος στο φθίνον οικονομικό κέντρο της πόλης φέρει τη εικόνα της επισφαλούς ευημερίας μιας εποχής που πέρασε και αποτελεί το ιδανικό φόντο για τον Κοκκινιά, ο οποίος, αν και τον γνωρίζουμε από σκηνοθετημένες φωτογραφίες μεγάλης κλίμακας, εδώ παρουσιάζει ένα άμεσο και αληθινό πορτραίτο της Αθήνας μέσα από 20 κλικ στενής παρατήρησης και αφήγησης σαν να προέρχονται από τα μάτια της ίδιας της πόλης που κοιτά έξω προς το θεατή. Πρόσωπα μοναχικά, στοχαστικά, καταλαμβάνουν προσωρινά το κομμάτι χώρο που τους αναλογεί στο ιδιωτικό ή δημόσιο περιβάλλον μέσα στο πολεοδομικό συγκρότημα, σε μία ρέουσα σκηνοθεσία του τυχαίου και του εφήμερου που βρίθει επιλογών θέασης και ερμηνειών.

Η Περιπέτεια της Ζωγραφικής
Απενοχοποιημένη πλέον η ζωγραφική επανέρχεται δυναμικά, μέσα από οργανικούς δαιδάλους που δημιουργούν πολύχρωμα υποθαλάσσια, κοραλλιογενή αλλά και υπέργεια σύμπαντα βιομορφικών οργανισμών και βιριδιανής οργιώδους βλάστησης, με ανοιχτά κεντρικά πεδία εισχώρησης, στην ενότητα του Γιώργου Καζάζη Από τη Δύση στην Ανατολή, Ένα ταξίδι στην αγνή ζωγραφική στην γκαλερί Alma. Η ζωγραφική αναπνέει και μέσα από την καθαρή εικονογραφική αναπαράσταση ιδιωτικών στιγμών του Ανδρέα Μαράτου, με το Προσωπικό Ημερολόγιο στην Estudio Gallery, ο οποίος αποτυπώνει άμεσα και λυρικά τη θύμηση συναισθηματικών στιγμών και τους ανθρώπους γύρω του και μέσα του, που πλαισιώνουν τις σκηνές σε μία προσωπική αφήγηση του εντοπισμού της ευτυχίας.

Η Σχολή Καλών Τεχνών Βγαίνει Έξω στην Πόλη
Δύο νέοι πειραματικοί χώροι της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών ξεκίνησαν και ήδη δημιουργούν τη δική τους watch this space προσμονή. Το Ultra Plein στο πρώην ΤΣΜΕΔΕ, Κολοκοτρώνη 4, και το Viz Laboratory for Visual Culture. των 11 και 12ων εργαστηρίων της ΑΣΚΤ με την υποστήριξη του Ιδρύματος Ωνάση, στην Πλατεία Θεάτρου. Στο εργαστήρι οπτικού πολιτισμού Viz, από τα 10/12 ως 10/1, παρουσιάστηκαν βιντεοπροβολές του Fuyuhiko Takata από τη Χιροσίμα, με επιμελητή τον Κωστή Σταφυλάκη, μία κορνοκούπια manga ιδεαλισμού και οπτικών haikou που αποδομούν την αποικιοκρατική θέαση του έρωτα, όπως την εκδηλώνουν οι φαντασιακοί αντιήρωες, στον αντίποδα της meanstream Disney παράδοσης. Στον ίδιο χώρο. στις 12/2 προγραμματίζεται η έκθεση με θέμα την επιλογή στη διαχείριση της επικαιρότητας, με τη χρήση αρχειακού υλικού The Event Has Now Ended του Βαγγέλη Βλάχου.

Κεντρική φωτογραφία θέματος: Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (El Greco) Doménikos Theotokópoulos (El Greco) (1541-1614) La Santa Faz Η Θεία Μορφή The Veil of Saint Veronica Αρχές δεκαετίας 1580 | Early 1580s Λάδι σε καμβά | Oil on canvas 51 × 66 cm

Πηγή: https://www.culturenow.gr/

https://www.culturenow.gr/eikastiki-anaskopisi-2019-oi-pio-endiaferoyses-ektheseis-tis-xronias/